Wybrane grodziska Jaćwingów widziane z lotu ptaka
- do strony głównej  artykuł opublikowany w Z Otchłani Wieków
  rocznik 56 / nr 4 / 2001		  
 
Jerzy Miałdun
Izabela Mirkowska


Wybrane grodziska Jaćwingów widziane z lotu ptaka






Autorzy kontynuując rozpoczęty na północno-wschodnim Mazowszu lot nad reliktami założeń obronnych, zapraszają czytelników do obejrzenia z lotu ptaka, najefektowniejszych, ich zdaniem, grodzisk położonych na terytorium Jaćwieży w granicach dzisiejszej Rzeczpospolitej Polskiej. Prezentowane obiekty leżą w granicach zakreślonych na: "Mapie archeologicznej Jaćwieży i niektórych terenów sąsiednich od I-XIII w. naszej ery", którą opracował i opublikował A. Kamiński. Granice te przyjęto, łącznie z rozszerzeniem ich na zachód wg C. Engla, nie dyskutując słuszności ich przebiegu. 

Reprezentatywnym obiektem obronnym Jaćwingów na tym terenie jest wyniosłe grodzisko zwane Górą Zamkową (fot. 1) leżące koło Szurpił, 15 km na północ od Suwałk. Usytuowane jest ono na przesmyku pomiędzy trzema jeziorami. Od południowego wschodu Górę Zamkową obmywa wąska zatoka jeziora Szurpiły, nazwana Jodel (z litewskiego: joudis - Czarne), zamknięta wysoką wyspą nazwaną Pustelnią. W kierunku południowo-zachodnim u stóp grodziska leży jezioro Kluczysko (Tchliczysko), a za nim wysoki wał morenowy. Ku północy rozciąga się widok na jeziora Jeglówek i Jeglóweczek (nazwy pochodzą od litewskiego słowa égle - świerk). 
Jezioro Szurpiły, największe z 4 jezior otaczających Górę Zamkową, jest jeziorem o charakterze wytopiskowym. Nazwa pochodzi od litewskich słów opisujących tę górę: iurpús - straszny i pilis - gród (zamek). Grodzisko zapełnia całą prawie przestrzeń w trójkącie między jeziorami. Ma ono strome zbocza a na wierzchołku znajduje się dziedziniec otoczony wysokim prawie czworokątnym wałem. Dziedziniec w przeszłości pokryty był gęsto ułożonymi kamieniami.W połowie wysokości góry zabezpiecza tę warownię umocniony kamieniami wał zewnętrzny o wysokości 1 m.
Wokół Góry Zamkowej zarejestrowano kompleks innych stanowisk archeologicznych. Na wschód od niej oddzielona poprzeczną doliną leży inna, mniejsza góra zwana Górą Kościelną. Ma onarównież strome stoki, a na jej szczycie znajduje się nieduża płaszczyzna z zagłębieniem. Powierzchnia zboczy usiana jest ogromnymi kamieniami. Ku południu, oddzielony nieznacznym obniżeniem, biegnie podobny do wału grzbiet pagórka o wyniosłości ok. 5 m. Do niego przylega Góra Cmentarna, gdzie znajdowały się relikty cmentarzyska jaćwieskiego. 
Wokół tego systemu obronnego i pod jego osłoną zamieszkiwała ludność jaćwieska. Największą osadą, a raczej skupiskiem 7-9 jednodworczych zagród, było osiedle na Targowisku. Odsłonięto tu prawie 1,5 metrową warstwę kulturową bogatą w ceramikę i zabytki z czasów od VI do końca XIII w. n.e., a osada ta miała charakter osiedla rzemieślniczego. Odkryto tu ślady wytwórczości kowalskiej i złotniczej, dużo żużla żelaznego, a także narzędzia, broń i ozdoby, niektóre importowane z Rusi i Polski. 
Inne osiedle odkryto na zachód od Targowiska u północnego podnóża Góry Zamkowej i przy folwarku Jeglówek, niedaleko od wejścia na teren ufortyfikowany.
W przełęczy między Górą Zamkową a Górą Kościelną znajduje się zamierające dziś oczko lodowcowe, niegdyś wyraźnie w sposób sztuczny obłożone dookoła dużymi głazami. Sądząc z zapisu jego nazwy w „Rejestrze jezior... z 1569 r.” można przypuszczać, że jeziorko to mogło mieć znaczenie kultowe
Znad wysuniętego na północny wschód grodziska w Szurpiłach przenosimy się w kierunku południowo-zachodnim o ok. 95 km nadzachodni brzeg Jeziora Rogalskiego. Tu na krawędziowej partii wzgórz posadowione jest grodzisko(fot. 2) wyżynne z pierścieniowatym wałem o wymiarach zewnętrznych w kierunku północ-południe 30 m i wschód-zachód 24 m. J. Antoniewicz pisał, że na zachodnim brzegu Jez. Rogalskiego znajduje się "wielki obiekt zabytkowy, w budowie podobny do grodziska w Pańskiej Woli", ulokowany jest "na końcowym punkcie pasma wzgórz, który odcięto od tego pasma przekopaną fosą". Po raz pierwszy grodzisko to zainwentaryzował J. Naroński. Ludność nazywała je Zamczyskiem lub Górą Zamkową.
Dalej na zachód w odległości 12 km w przysiółku wsi Pańska Wola, zwanym Ostrowem nad zamierającym Jeziorem Czarnym, wśród otaczających ze wszystkich stron mokrych depresji bagiennych, wznosi się nieobwałowane grodzisko zwane również Górą Zamkową (fot.3). Wzgórze, na którym zbudowano gród, "zostało dostosowane do celów obronnych i mieszkalnych", ale" płaszczyzna grodziska nie została obwałowana na szczycie" (J. Antoniewicz). "Cokolwiek pod podnóżem Góry Zamkowej widać taras, na którym znajdowano węgle drzewne" (Bujack). Zabytek ten zarejestrował pierwszy J. Guise [1] jako "Burg am Czarnsee", a na innym miejscu jako "Schlossberg Kaymenau" (H. Crome). Nazwa ta, nie wiadomo skąd przywiązana do grodziska, zapoczątkowała twierdzenie, że jest to jaćwieski gród Kymenów, wymieniony przez Dusburga (H. Crome, J. Antoniewicz). Bezpodstawność tego przypuszczenia udowodnił A. Kamiński. Ponadto Ostrów bogaty jest w inne ślady osadnictwa. Poza grodziskiem mamy tu dwa odległe od siebie kurhany i dwie budowle palowe (na Jez. Orzyskim i na Jez. Czarnym po północnej stronie zbocza Góry Zamkowej).
Podążając w kierunku północno-zachodnim napotykamy grodzisko zwane Świętą Górą (fot. 4). Położone jest ono na wysokim tarasie wschodniego brzegu Jeziora Wojnowskiego ok. 800 m na południowy zachód od wsi Staświny. Od wschodu opasuje je strumień zwany Staświnką lub Kanałem Staświńskim i uchodzi do jeziora u podnóża południowego stoku grodziska, które to w rzucie poziomym jest w przybliżeniu trójkątne i ma ok. 120 m długości a szerokości ok. 70 m . Od lądu na północy odcięte jest wałem o wysokości do 6 m. J. Naroński jako pierwszy dokonał inwentaryzacji tego grodziska.
Kończąc ten krótki rekonesans lotniczy odwiedźmy bardzo malownicze grodzisko w Jeziorku (fot. 5). Znane było ono już J. Narońskiemu, opisał je J. Guise, a w przeszłości było wielokrotnie badane m.in. przez Bujacka, Boenigka, J. Antoniewicza. i zwane jest Górą Zamkową lub Grodziskiem. Położone jest na naturalnym wzniesieniu ok. 900 m na południowy wschód od zabudowań wsi Jeziorko: "otoczone od wschodu i zachodu mokrymi depresjami międzypagórkowatymi" (J. Antoniewicz). Grodzisko jest pierścieniowate, ma wysokie wały i wewnątrz kopulaste wywyższenie, mierzy wewnątrz 70 na 40 m. J. Antoniewicz w swoich badaniach obejmujących głównie podgrodzie, stwierdza, że "zabytki gliniane późnobrązowe i halsztackie są bogato reprezentowane", "zabytki wczesnośreniowieczne (oraz z okresu wędrówek ludów) są reprezentowane w paru przedmiotach". 
Autorzy na łamach tego gościnnego czasopisma już dziś zapraszają czytelników do udziału w następnych wędrówkach nad wczesnośredniowiecznymi założeniami obronnymi Pojezierza Olsztyńskiego, wzdłuż Łyny i dolnego biegu Wisły.
[1] Porucznik Johann Guise objechał w latach 1826-28 grodziska Prus Wschodnich, pozostawiając rękopiśmienny "Rzut oka na historyczne punkty przed zdobyciem kraju przez Zakon i podczas jego rządów". Jego sprawozdania szkice etc. zdeponowane były w muzeum "Prussia". 
Fot. 1. Szurpiły, gm. Jeleniewo. Grodzisko Zamkowa Góra położone pomiędzy jeziorami Jeglówek, Kluczysko i Szurpiły (widok w kierunku północno-wschodnim). Powyżej i w prawo Kościelna Góra oraz Cmentarna Góra, poniżej Targowisko. Na grodzisku (zwanym czasem w literaturze Zamczysko) wyraźnie widoczne pozostałości wału opasującego majdan.

 
Fot. 2. Rogale, gm. Stare Juchy. Grodzisko położone na zachodnim brzegu Jez. Rogalskiego kształtem przypomina ścięty stożek z wklęsłym wierzchem. Na przeciwległym brzegu jeziora Guise lokalizował inny obiekt obronny (Crome), którego śladów ani na zdjęciach lotniczych ani w terenie nie potwierdzono.

 
Fot. 3. Ostrów, gm. Stare Juchy. Grodzisko położone jest ok. 700 m na północny-zachód od zabudowań gospodarstwa rolnego Ostrów. W literaturze znane jest pod nazwą Góra Zamkowa. Jest to sprzeczne z treścią map topograficznych. gdyż wg nich Góra Zamkowa leży na zachód od Góry Grodzisko, na której zlokalizowany jest ten obiekt. Ponadto Jez. Czarne, na fotografii u góry, ma nazwę Jez. Wylewy. Kępa drzew na lewo od grodziska to cmentarz położony na zboczu pagórka odciętego podłużną dolinką od Góry Zamkowej (nazwa wg map topograficznych). Autorzy mieli sposobność powierzchniowej prospekcji terenowej podczas wykonywania mapy sytuacyjno-wysokościowej tego grodziska. Znaleziono wówczas kilka fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej na odsłoniętym zachodnim zboczu grodziska oraz nieznanego pochodzenia niezasypany wkop na majdanie.

 
Fot. 4. Staświny, gm. Miłki. Grodzisko położone na cyplu wysoczyzny pomiędzy potokiem Staświnka i Jez. Wojnowo. Majdan kształtem przypomina trójkąt, który niegdyś mógł być przedzielony w południowej wyższej partii stanowiąc odrębną część. Powierzchnia grodziska nosi ślady uprawy płużnej, dlatego trudno zlokalizować w terenie miejsca tego podziału. W dolnej części zdjęcia, na zaoranym polu, widoczne są zielone plamy. Jest to przykład pozytywnych wyróżników wegetacyjnych. Tworzy je bujniejsza roślinność na żyźniejszych glebach bogatych w warstwę kulturową. 
Autorzy mieli okazję przeprowadzenia badań powierzchniowych podczas wykonywania pomiarów do mapy sytuacyjno-wysokościowej. Znaleziono wtedy wiele fragmentów wczesnośreniowiecznej ceramiki na osuwającej się skarpie drogi gospodarczej na wschodnim stoku grodziska.

 
Fot. 5. Jeziorko, gm. Ryn. Wśród pól, łąk i pastwisk w częściowo dziś podmokłym zgłębieniu terenu na naturalnym pagórku wznosi się pierścieniowate, obwałowane grodzisko z kopulastym wywyższeniem pośrodku. Leżąc daleko od zabudowań i dróg z rzadka jest odwiedzane przez turystów. Warstwy kulturowe podgrodzia ujawniają się ciemnym fototonem zaoranych pól na zdjęciach lotniczych.



    Materiały źródłowe

  • J. Antoniewicz, Wyniki prac wykopaliskowych na grodzisku i podgrodziu w Jeziorku w 1950 r., [w] Materiały Wczesnośredniowieczne, t. I, 1950.
  • J. Antoniewicz, Józef Naroński, polski inwentaryzator grodzisk w XVII w. w Prusach, [w] Wiadomości Archeologiczne, t. XVII 1950/51, s. 1-24.
  • J. Antoniewicz, J. Okulicz, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 1951-54 w Jeziorku, pow. Giżycko, [w] Materiały Starożytne, t. III, 1958, s. 7-70.
  • J. Antoniewicz, Z problematyki badań osadnictwa wczesnożelaznego na Wschodnich Mazurach, [w] Rocznik Białostocki, t. II, 1961, s. 23-25.
  • H. Crome, Karte und Verzeichnis vor- und frühgeschichtlichen Wehranlagen in Ostpreussen, Alt-Preussen, II, 1937, s. 119
  • H. Crome, Verzeichnisder WehranlagenOstpreussens, Prussia, XXXIV,1940, s.111
  • A. Kamiński, Jaćwież –terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne, Łódź 1953.
  • A. Kamiński, Materiały do bibliografii archeologicznej Jaćwieży od I do XIII w.,[w] Materiały Starożytne t. I, s. 193-273,PWN, 1956.
  • D. Jaskanis, M. Kaczyński., Bałtowie północni sąsiedzi Słowian. Wystawa ze zbiorów polskich muzeów., Warszawa 1981.
  • J. Okulicz, Szurpiły – zespół śladów osadnictwa z czasów od III w. p.n.e. do XIII w. n.e., [w]Przewodnik LXIV zjazdu Towarzystwa Geologicznego na Ziemi Suwalskiej, Warszawa 1993, s. 139-146.
  • Materiały z archiwum Działu Archeologii Muzeum Okręgowego w Suwałkach.

    •  
     do góry